انگليس در دوران پهلوي اول

استعمار از قدیمی­ترین زمانها، به شکلهای گوناگون وجود داشته و تا به امروز هم ادامه دارد؛ اما استعمار مورد بحث ما، از زمان فتح قسطنطنیه(1453) وارد ایران شد. اروپائیان با آگاهی­های قبلی از ثروت­های مشرق زمین، از جمله هندوستان، به جستجوی راه­های جدید افتادند. برای اولین بار تلاشهای پرتغالیان با کشف راه دریایی امیدنیک در جنوب افریقا به نتیجه رسید. کشف این راه دریایی یکی از حوادث مهم تاریخی بود که مقدمات تحولات جدیدی گردید که شرق در سال­های آینده تجربه کرد. به دنبال پرتغالی­ها، کشورهای قدرتمند دیگر اروپایی مثل اسپانیا، انگلستان، فرانسه، هلند و آلمان و غیره نیز به سوی شرق روی آوردند. کشور استعماری مورد نظر در این تحقیق یعنی انگلستان، از زمان شاه عباس اول صفوی به منظور برقراری روابط بازرگانی و اختصاص دادن تجارت خارجی منطقه خلیج فارس به خود وارد صحنه­های اقتصادی و سیاسی گردید.[1]

    در سال 1299 رضاخان میرپنج با کمک انگلیسی­ها به قدرت رسید و نشان داد که پیش از سید ضیاء­الدین طباطبایی، قدرتمند و قابل اعتماد است و به همین دلیل توانست نظر انگلستان را برای انقراض قاجاریه و انتقال سلطنت به خانواده خود جلب کند. انگلستان، پس از کودتای 1299 که یک اقدام سیاسی- نظامی مهم مورد نظر و حمایت آن کشور بود در حد پانزده سال از نظر سیاسی و اقتصادی، به ویژه روابط بازرگانی در صحنه ایران تفوق کامل داشت و اولیای امور ایران را که مست قدرت و عظمت امپراطوری دولت فخیمه بودند و شرط بقای خود را رضایتمندی خاطر سیاستمداران لندن می­دانستند، به میل خود می­گرداند. اگر ایران را در این دوران تحت­الحمایه انگلیسی بخوانیم خطا نکرده­ایم.

   حضور «اردشیر جی» واسطه هندی- پارسی که عامل آشنایی رضاخان و آیرون ساید در مناسبات دو طرف، عامل مهمی در جلب نظر انگلیسی­ها به حمایت از رژیم پهلوی؛ اما با حفظ اصول سیاست قدیمی انگلیسی در ایران بود. به این اصول نیز اشاره می­کنیم.

   انگلستان به سه دلیل و انگیزه علاقه­مند به حمایت از رژیم پهلوی (پهلوی اول) بود. این انگیزه­ها اقدامات وسیعی در برداشت از جمله این انگیزه­ها و اقدامات:

 

1-   انگیزه ایدئولوژیکی

   انگلستان خواهان حفظ رژیم پهلوی و در کل ایران در مقابل روسیه بود تا سد دفاعی ضد بلشویسم را در یکی از مهم­ترین نقاط استراتژیک جهان یعنی خاورمیانه به وجود آورد؛ زیرا شوروی کشوری پهناور که با بسیاری از کشورهایی چون نروژ و فندلاند، لهستان، مجارستان و... هم مرز بود. سیاست صدور انقلاب سرخ شوروی، بریتانیا را نگران ساخت؛ چرا که با توجه به اصول فئودالیته حاکم بر کشورهای مشرق زمین، وجود رژیم­های فرسوده و فاقد ایدئولوژی در خاورمیانه و فقر و بدبختی عمدی مردم، اشاعه کمونیسم را در این نواحی قطعی می­دید. روسها از هیچ­گونه تلاشی برای صدور انقلاب خود دریغ نمی­کردند. حتی پس از جنگ با آلمان رژیم­های کمونیستی در چند ایالت آن به صورت افراطی گسترش یافته بود. در ایران نیز روسها با منزوی ساختن میرزا کوچک­خان که مورد احترام مردم نیز بود، کودتای سرخ هیراو و با برپاساختن آشوب و ناامنی تلاش فراوانی در گسترش کمونیسم نمودند.[2]

 

2- انگیزه ژئوپولتیکی و استراتژیکی

  از نظر جغرافیایی، ایران در جنوب شوروی و در سر راه انگلیسی به خلیج فارس و اقیانوس هند قرار دارد. ایران سر راه هندوستان، بزرگترین و زرخیزترین متعمد بریتانیا قرار داشت. سرازیر شدن نیروهای سرخ به سوی جنوب غرب یا شرق فاجعه­ای جبران­ناپذیر بود. منافع انگلستان ایجاب می­کرد در ایران هسته یک قدرت مرکزی نیرومند تکوین یابد تا مانع تحریکات و دسایس بلشویسم برسر راه مستعمرات انگلستان شود. طرح احداث راه­آهن نظامی ایران نیز با همین هدف به جای طرح تزانزیت عام­المنفعه بر ایرانیان قالب شد.[3]

 

3- انگیزۀ ارتباطی و بازرگانی

   ایران به خاطر قرار گرفتن در مسیر عبور کالاهای تجاری از اهمیت خاص برای انگلستان برخوردار بود. همچنین خطوط تلگرافی توسط ایران را به اروپا و نیز انگلیس را با هند پیوند می­داد. بازار مصرف ایران نیز برای انگلستان اهمیت فراوانی داشت. بانک شاهنشاهی انگلیس، کمپانی لینچ، و کمپانی استریکا و ده­ها مؤسسه تجاری و ارتباطی دیگر در ایران فعالیت گسترده­ای داشتند. نفت ایران به خاطر سود سرشاری که برای انگلیس آورده بود، ثروت سرشاری برای انگلیس محسوب می­شد که به هیچ وجه حاضر به از دست دادن آن نبودند.[4]

 

اصول تغییر ناپذیر سیاست انگلیس در ایران در دوران رضاخان پهلوی:

   انگلستان طی سالهای 1320-1300 از وجود حکومت مرکزی در ایران حمایت می­کرد و گهگاه با خنثی کردن عملیات جاسوسی همسایه شمالی بر حکومت سر در لاک خود فرو بردۀ ایران منشأ می­گذارد در حالی که منافع بریتانیا در ایران غیرقابل انعطاف و چشم­پوشی بود و این منابع بر هفت اصل استوار بود که عبارت بود از:

اصل اول: نفت ایران باید ارزان بدست آمده و پیوسته در انحصار انگلستان باشد.

انگلستان معتقد بود که نفت ایران با صلاحدید انگلیس و با کمترین حق­الامتیاز به ایران، باید پیوسته در تملک و انحصار انگلیس باشد.

اصل دوم: ایران دژی محکم در مقابل کمونیسم

جلوگیری از صدور انقلاب سرخ کمونیسم از اهمیت ویژه­ای برای انگلیس برخوردار بود از نظر انگلستان، ایران می­توانست دژی محکم در مقابل کمونیسم باشد هر کدام از رجال ایرانی که به شوروی نزدیک می­شد توسط انگلیسی­ها نابود می­گردید از جمله این افراد می­توان تیمورتاش را نام برد که به خاطر نزدیکی به شوروی توسط رضاشاه منصوب و به زندان افتاد. سندسازی انگلیسی­ها کار خود را کرد و وی را در زندان قصر به طرز فجیعی به قتل رسید.

اصل سوم: تضعیف نگه­داشتن دولت ایران

   برای ضعیف نگه­داشتن ایران، انگلیسی­ها می­کوشیدند تا با سرگرم کردن ایران در مرزها، تحریک عشایر کُرد و بلوچ و تراشیدن ادعای استقلال یا وحدت طوایف و ایلات، سنگ بر سر راه دولت ایران بیندازند.

اصل چهارم: جلوگیری از اعمال قدرت نظامی و دریایی ایران:

انگلستان به شدت سعی می­کرد ایران از داشتن قدرت نظامی و دریایی قوی، محروم بماند تا خود قدرت برتر دریاها مخصوصاً خلیج فارس باشد.

رضاخان نیز که خود را مدیون انگلستان می­دانست اطاعت بی­چون و چرا از سیاست انگلستان را سر لوحه کار خود قرار داد

اصل پنجم: عدم توان نظامی ایران در مقابله با بیگانگان.

   ارتش ایران همچون راه­آهن، بازیچه دست انگلیسی­ها بود. آنها با گماردن عناصر دست نشانده خود در مقامات حساس نظامی، تشکیلات ارتش را طوری پی­ریزی کرده بودند که بتوان آن را با یک ضربه محکم در موقع نیاز آن را از بیخ و بن ویران کرد. پس از شهریور 1320 همانطور که مشاهده شد، اغلب ژنرالها با آن همه نشانها و حمایتهای درخشان افرادی بسیار ترسو، بی­جرأت و ضعیف­النفس از آب درآمده و ثروت به جای وطن برایشان مهم بود.[5]

اصل ششم: حمایت از عناصر خود فروخته برای اجرای سیاست انگلیسی:

در ایران طی دوران بیست ساله، سیاست اطلاعاتی انگلیسی­ها همچنان بر موضوع شناسایی و حمایت از افرادی که خود را در معرض توفانهای خشم دیکتاتوری دیدند، سازماندهی فرماسونرهای قدیمی و عضو پذیری جدید و نیز به خدمت گرفتن اقلیتهایی که خود را در انزوا می­دیدند، استوار شده بود. در رأس فرماسون­ها محمدعلی فروغی بودند که دوبار در دوران سلطنت رضاشاه (1305 و 1312) و یک بار در پایان سلطنت او (پس از وقایع سوم شهریور 1320) به نخست می­رسید.

   تقی­زاده از رجال سرسپرده انگلیسی و عاقد قرارداد 1933 بود که با کمک عده­ای در لندن تبلیغات وسیعی بر علیه رضاخان می­کردند. انگلیسی­ها به جز فراماسون­ها و ناراضیان از افرادی به عنوان مخبر استخدام می­کردند تا جاسوسی برای انگلستان انجام دهند. این افراد به همت­های بالای جامعه رسیدند.[6]

فصل هفتم: گرسنگی و فقر مردم در مقابل ثروت اندوزی اقلیت:

سیاست انگلیس محروم نگه­داشتن ملت ایران بود تا نتواند سر بلند کند و ببیند بیگانه در کشور چه می­کند در سالهای 1320 -1300 به حقوق کارمندان بسیار ناچیز بود که معاش آنان نمی­گذشت. انواع مشروبات و تریاک در دسترس مردم بود.[7] در حالی که شاه ثروت خارق­العاده­ای را تصرف کرده بود. عده زیادی از مردم در فقر به سر می­برند فحشا و بی­بندوباری موجب نگرانی روحانیون و مسئولان اجتماعی شده بود. درآمد سرشار نفت معلوم نبود صرف چه اموری می­شود. مبلغ هنگفتی از این درآمد به حسابهای شخصی شاه و خانواده­اش واریز می­شد. خریدهای کمرشکن اسلحه نیز از جمله اموری بودند که هزینه­های بالایی داشت شرح فقر و گرسنگی مردم در مطبوعات خارج از کشور انعکاس می­یافت. قصرهای فراوانی بر شاه و خانواده­اش و نیز باشگاه­های پر هزینه برای افسران بنا شده بود در حالی که مردم در بدبختی و فقر به سر می­بردند. بیماریهای واگیردار شیوع پیدا کرده بود و آبروی رژیم را می­برد.

اصل هشتم: مسأله بحرین و خودداری انگلیس از استرداد جزیره:

جزیرۀ بحرین از دوران فتحعلیشاه قاجار زیر نفوذ انگلیسی­ها بود و در سال 1258ه.ق همزمان با جنّگ اول هرات و لشکرکشی محمدشاه به آن شهر نیروهای انگلیسی این جزیره را اشغال کردند.[8]

علی­رغم نامه­ها و شکایات مکرر دولت ایران، انگلیسی­ها حاکمیت خود را بر بحرین تحکیم بخشیدند. مردم بحرین که از دخالتهای انگلیس ناراضی بودند از دولت ایران کمک خواستند. انگلیسی­ها نیز برای قطع ارتباط میان ایرانیان بحرین که اکثریت مردم بحرین را تشکیل می­دادند به سیاست دیرینه خود یعنی «تفرقه بیندازد حکومت کن» پناه بردند. آنان اعراب بحرین را تحریک کرده و کمک مالی نیز به آنها نمودند.

   در سال 1927 مجدداً میان انگلیس و عربستان قرارداد 6 ماده­ای امضا شد که طی آن عربستان متعهد به محافظت از مشایخ کویت و بحرین و کلیه سواحل دریایی عمان گردید.  این معاهده مورد اعتراض ایران واقع شد که مالکیت ایران بر بحرین به رسمیت شناخته نشده است. انگلستان نیز مدعی شد که اعتراض ایران وارد نیست و ایران بر بحرین هیچ حقی ندارد. اعتراضهای ایران به جامعه ملل نیز به نتیجه نرسید و این حالات آن قدر ادامه یافت تا جنگ جهانی آغاز شد و با اغلال جامعه ملل اعتراضات ایران بایگانی شد و پس از وقایع شهریور و سقوط رضاخان، آنقدر مشکلات تازه به وجود آمد که دیگر سخن گفتن از بحرین اتلاف وقت بود. بدین ترتیب بحرین به دلیل بی­کفایتی زمامداران و دخالت انگلیسی­ها از دست ایران خارج شد.

 

اقدامات و دخالتهای انگلیس در ایران دوران رضاشاه پهلوی

   انگلستان در فاصله دو جنگ جهانی، سراسر خاورمیانه را تحت نفوذ خود داشت، تعدادی از کشورهای منطقه مانند عراق، فلسطین و ماوراء اردن از طرف جامعه ملل تحت قیمومیت انگلستان قرار گرفته بودند[9] و تعدادی دیگر مانند مصر و عربستان سعودی در نتیجه قراردادهایی حقوق و امتیازات خاصی برای انگلیسی­ها قائل شده بودند. گروه سوم کشورهای خاورمیانه نیز به طور غیر مستقیم زیر نفوذ انگلیسی­ها بودند؛ مانند ترکیه، ایران و افغانستان. انگلیسی­ها پس از جنگ جهانی اول کوشش کردند تا با ایجاد حکومتهای دست نشانده و قوی و با ایجاد یک پیمان دفاعی بین کشورهای خاورمیانه، آن را به عنوان سدی در جلوگیری از نفوذ شوروی به سوی هندوستان و خلیج فارس و چاههای نفت ایران در آوردند. بنابراین سعی در حل اختلافات میان دولتهای منطقه و ایجاد زمینه برای انعقاد پیمان همکاری و عدم تعرض منطقه­ای نمودند.

 

1- پیمان سعدآباد:

پیمانی موسوم به سعدآباد بین کشورهای ایران، عراق، افغانستان و ترکیه مبنی بر عدم دخالت در امور یکدیگر و محترم نگه­داشتن خطوط مرزی یکدیگر، در کاخ سعدآباد به امضا رسید. این پیمان که مورد افتخار رضاشاه بود هم از لحاظ مادی و هم از لحاظ سیاسی به زیان دولت ایران و به نفع سه کشور دیگر بود. زیرا ارتفاعات آرارات که از موقعیت سوق­الجیشی برخوردار بود به ترکیه واگذار شده بود و مبالغ هنگفتی از درآمد کشتی­های نفتکش نصیب عراق گردد.[10] در جریان حمله متفقین به ایران در شهریور 1320 هیچیک از هم­پیمانان ایران به یاری ما نشتافتند و حتی عراق خاک خود را پایگاه حمله انگلستان به ایران قرارداد به این ترتیب بیهودگی این پیمان به اثبات رسید.

 

2- قرارداد 1933:

  قرارداد 1933 شرکت نفت ایران و انگلیس با دولت ایران، مبنی بر امتیاز جدید نبود؛ بلکه در واقع تجدید نظری در امتیاز 1901 دارسی بود که طرفین از مدتها پیش خواهان تجدید نظر در آن بودند.

  قرارداد 1933 بین حسن تقی­زاده از طرف ایران، و سرجان کدمن رئیس هیئت مدیره شرکت نفت ایران و انگلیس در تهران امضا گردید.

   سهم ایران از درآمد نفت از 16 درصد به 20 درصد افزایش و طول مدت قرارداد 60 سال بود. با جنگ دوم جهانی هر چند قیمت نفت بالا بود؛ اما درآمد ایران از نفت ثابت ماند. درآمد ایران به 16 میلیون لیره می­رسید؛ اما درآمد شرکت نفت به 33 میلیون لیره یعنی بیش از دو برابر سهم ایران بود. درآمد دولت انگلیس از نفت ایران به عنوان مالیان بیش از سه برابر وجوه پرداختی بر دولت ایران بوده و اگر سود خالص شرکت و مالیات پرداختی به دولت انگلستان را جمع کنیم در واقع دولت انگلیس و شرکت نفت جمعاً بیش از پنج برابر ایران یعنی صاحب اصلی نفت از فروش نفت ایران سود بردند.

 

3- اهمیت استراتیژیک ایران برای متفقین:

   پس از گرایش رضاشاه به آلمان و حضور گسترده آلمانی­ها در ایران، انگلیس که منافع خود را در خطر دید با کمک سایر متفقین و برای بستن نفوذ آلمان در ایران (به خاطر جنگ متفقین در اروپا بر علیه تجاوزات آلمان) و با شعار جلوگیری از نفوذ فاشیسم در ایران، به میهن، حمله کرد.[11]

   نیروهای انگلیس به بهانه بیرون نکردن عمال آلمانی از ایران مبادرت به عبور نیروهایشان از ایران کردند و نیروهایشان مشغول پیشروی در ایران شدند. بدین ترتیب ایران در سوم شهریور 1320 به اشغال نیروهای متفقین درآمد.

   با اشغال ایران، رضاشاه که در پناه انگلیسی­ها به قدرت رسیده بود، با دسایس همانها نیز بر کنار و به جزیرۀ موریس تبعید شد و در همانجا مُرد. بدین ترتیب صفحات دیگری از دخالت بیگانگان بالأخص انگلیس در ایران ورق خورد و سر سپرده­های را کنار و مُهره دیگری را روی کار آوردند.

 

نظرات شما عزیزان:

موضوعات مرتبط: <-CategoryName->
برچسب‌ها: <-TagName->